Artykuł

Maciej Wojewódka

Maciej Wojewódka

Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki oraz problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica


Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki


Problematyka alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów jest bardzo szeroka. Odniosę się tylko do jej podstawowych aspektów, w oparciu o informacje uzyskane w wyniku analizy opracowań innych specjalistów zajmujących się tym problemem oraz o informacje płynące z analizy projektu badawczego - "Alienacja rodzicielska - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce", który został objęty patronatem Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji, ustanowionego decyzją Parlamentu Europejskiego na wniosek Komisji Europejskiej [1, 2, 3, 4, 5].

Prowadzone podczas tego projektu badania mają charakter opisowy, sygnalizujący problem i jego podmiotowy zasięg. Jednocześnie nie wskazują szerokości zakresu występowania tego problemu. Także zerowy budżet projektu ogranicza zakres prowadzonych badań. Sam projekt jest otwarty i związku z jego prowadzeniem zapraszam do współpracy ośrodki naukowe, instytucje stykające się tym problemem oraz indywidualnych specjalistów [1, 4, 5].

Alienacja rodzicielska - to według amerykańskiego psychiatry sądowego - dr Douglasa Darnalla zespół świadomych lub nieświadomych zachowań prowadzących do powstawania zaburzeń w relacji pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem [6]. Stosowane metody alienacji rodzicielskiej - to manipulowanie przekonaniami, postawami, emocjami (m. in. strachem i lękami dziecka), szantaż emocjonalny, utrudnianie kontaktów dziecka z drugim rodzicem oraz inne negatywne działania, prowadzące do niszczenia ich wzajemnych relacji, kierowane w kierunku poddawanego alienacji rodzicielskiej dziecka lub/i rodzica [4, 5, 7, 8, 11, 12, 13].

Może przyczyniać się do powstawania u dziecka zaburzeń zdrowotnych, emocjonalnych, rozwojowych i dotyczących zachowania [4, 5, 7, 9, 10, 12, 13].

Do niektórych negatywnych efektów alienacji rodzicielskiej dla dziecka inny amerykański psychiatra sądowy - dr. Daniel J. Rybicki, ekspert z doświadczeniem sądowym na poziomie stanowym i federalnym, zaliczył (za dr Philipem Michaelem Stahlem) takie skutki jak: problemy w relacjach i budowaniu związków intymnych, problemy w panowaniu nad gniewem i wrogością w relacjach, problemy psychosomatyczne, problemy ze snem i z jedzeniem, nadmierna zależność, konfliktowe podejście do autorytetów, poczucie uprawnienia do własnej wściekłości prowadzące do alienacji społecznej [12].

Z kolei prof. Edward Kruk z University of British Columbia wskazuje (za dr Amy Baker) na występowanie u dzieci poddawanych alienacji rodzicielskiej niskiego poczucia własnej wartości, braku zaufania, depresji oraz podatność na uzależnienia, co spowodowane jest utratą zdolności do dawania i przyjmowania miłości od rodziców [13].

Ten katalog negatywnych skutków nie jest wyczerpujący. Możemy do niego zaliczyć również m. in. stany lękowe czy tendencje samobójcze [4, 7, 9].

Alienacja rodzicielska to przemoc wobec dziecka i drugiego rodzica [1, 11, 14].

Negatywne efekty alienacji rodzicielskiej dla relacji z drugim rodzicem mogą być różnorodne i nie da się ich przedstawić w postaci jednoznacznego syndromu lub zespołu. Zdarza się że dziecko jest agresywne wobec poddawanego alienacji rodzicielskiej rodzica oraz odrzuca i oczernia go albo wprost przeciwnie wykazuję agresję wobec alienatora i odsuwa się od niego, może posługiwać się słowami głównego opiekuna, jednocześnie przejmując jego przekonania lub świadomie kłamać podczas badań do celów postępowania sądowego lub w sądzie, będąc w praktyce uzależnione od podstawowego opiekuna (którym w praktyce wcale nie musi być formalny główny opiekun) i od środowiska w którym dziecko mieszka na stałe, etc [4, 5, 7, 15].

Alienacja rodzicielska niejednokrotnie jest ukrywana pod płaszczykiem konfliktu lub walki rodziców, które mogą chociaż nie muszą jej towarzyszyć, co oczywiście sprzyja utrzymywaniu i eskalacji problemu, wskazuje na odpowiedzialność zbiorową oraz prowadzi do traktowania ofiary problemu jako jego sprawcy [5, 7]. Również niejednokrotnie poddawanemu alienacji rodzicielskiej ojcu trudno się przyznać, że jest on wraz ze swoim dzieckiem ofiarą przemocy i opowiada o swojej walce, która faktycznie jest obroną przed tą formą przemocy [5, 7, 16, 17].

Traktowanie problemu jako konfliktu lub walki pomiędzy rodzicami może także wpływać na postawę sędziów wydających rozstrzygnięcia dotyczące opieki nad dzieckiem po rozstaniu się rodziców [4, 5, 7, 18]. Ponadto spojrzenie od strony konfliktu uruchamia w kontekście Konwencji o Prawach Dziecka paradygmat konieczności niejednokrotnej pozornej ochrony dziecka przed negatywnymi skutkami tego konfliktu. Natomiast spojrzenie od strony przemocy pozwala zauważyć rzeczywistą postać problemu [5, 7, 14, 18, 19].

Również w tym obszarze należałoby przeprowadzić dodatkowe badania, zwłaszcza gdy obserwacje wskazują na możliwość funkcjonowania tutaj niepisanego prawa zwyczajowego, sprzecznego z Konwencją o Prawach Dziecka, a zwłaszcza jego artykułem 3. W mojej ocenie, tej sytuacji sprzyja zbyt duża dowolność pozostawiona sądom w obszarze opieki nad dzieckiem [5, 7, 19]. Uważam również, że przyczynia się ona do spadku zaufania do prawa i sądownictwa, a w efekcie do korozji trzeciej władzy i osłabienia bezpieczeństwa państwa [5, 7].

Co więcej alienacja rodzicielska wcale nie musi występować na linii ojciec - matka. Oboje rodziców może być poddawanych alienacji rodzicielskiej przez inne osoby np. babcię, a alienujący rodzic może być narzędziem w rękach innych osób (np. szantaż ze strony dziadków czy pozornie dobre rady). Alienacja rodzicielska może być także narzędziem służącym do podporządkowywania sobie jednego z rodziców czy wywalczenia wyższych alimentów [4, 5, 7, 11, 20].

Do form alienacji rodzicielskiej zaliczamy również fałszywe oskarżenia o przemoc, fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne dziecka, łącznie z w wciąganiem go do takich działań, pobicie ojca w obecności dziecka, co skutkuje zarówno zastraszaniem dziecka jak i drugiego rodzica, a także porwania rodzicielskie [4, 5, 7, 20]. Wciąganie dziecka w fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne to sama w sobie forma werbalnego molestowania seksualnego dziecka, gdyż porusza w jego psychice te obszary [5, 7].

Osobnym aspektem procesu alienacji rodzicielskiej jest wywoływanie lub wpływanie na nasilanie zaburzeń u drugiego rodzica np. poprzez: prowokowanie konfliktu dla uzyskania pożądanych opinii i efektu, lekceważenie, deprecjonowanie czy wzbudzanie lęku o dziecko [5, 7].

Efektem takich postaw może być frustracja wywołująca agresję, w tym nieświadomą wobec dziecka, bezsilność, złość, wyuczona bezradność, stany depresyjno-lękowe, bezradność, osłabione poczucie własnej wartości, przejawiane także w obecności dziecka [5, 7, 24].

Na występowanie niektórych aspektów alienacji rodzicielskiej wskazywał już Wilhelm Reich, który w swojej publikacji Charakteranalyse, wydanej po raz pierwszy w 1933 roku, wskazał na działania prowadzone przez osoby o cechach narcystycznych, mające na celu doprowadzenie do zdeprecjonowania drugiego rodzica i odebrania mu praw rodzicielskich [20].

Pięćdziesiąt lat później inną, znaną koncepcję problemu, którą określił jako zespół alienacji rodzicielskiej, opracował amerykański psychiatra sądowy - dr Richard Gardner. Tzw. zespół alienacji rodzicielskiej (PAS), a właściwe pewna grupa efektów o różnym stopniu nasilenia, według pierwotnej definicji Gardnera - to "zaburzenie występujące u dziecka, które w kontekście rozwodu rodziców jest zaangażowane w deprecjonowanie jednego z nich". Gardner wskazał na występowanie 8 cech wykazywanych przez dziecko doznające tego problemu, jednocześnie stwierdzając, że PAS można zdiagnozować tylko w sytuacji nie występowania innych form przemocy wobec dziecka np. molestowania seksualnego przez ojca. Koncepcja ta jest krytykowana za występujące w niej nieścisłości i uproszczenia [6, 15, 20, 21, 22].

Zajmujący się później koncepcją PAS inny amerykański psychiatra sądowy - dr Marc J. Ackerman określił PAS jako zjawisko takie jak zaburzenia prezentowane przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię.

Obie te koncepcje nie przedstawiają jednak w pełni różnorodności negatywnych efektów alienacji rodzicielskiej, których źródeł występowania i nasilenia możemy szukać [5, 7, 8, 15, 23, 24, 25, 26, 30]:
  • po stronie rodzica i opiekuna oraz jego otoczenia (w tym oboje rodziców może być ofiarami);
  • w niewłaściwym postępowaniu instytucji i ich pracowników (sędziowie, kuratorzy, biegli, ławnicy);
  • w niedoskonałości prawa rodzinnego.

Podczas prowadzenia projektu badawczego "Alienacja rodzicielska - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce" daje się zaobserwować sygnały albo niedostrzegania albo ignorowania albo nawet wzmacniania problemu przez sądy, osoby przeprowadzające badania psychologiczne na zlecenia sądów, kuratorów sądowych, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i placówki oświatowe [5, 7, 25, 30].

Z punktu widzenia prawa, moim zdaniem, procesowi alienacji rodzicielskiej w Polsce sprzyja obecna konstrukcja art. 58 i 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która umożliwia pozostawienie pełnych praw rozchodzących się rodziców tylko w sytuacji osiągnięcia przez nich dobrowolnego porozumienia. W sytuacji występowania sprzeczności postaw, negatywnych doświadczeń oraz zaburzeń emocjonalnych zawarcie takiego porozumienia jest bardzo często niemożliwe [5, 7, 18, 25, 30].

Również art. 26 i 28 kodeksu cywilnego, które m. in. podczas ustalania miejsca zamieszkania dziecka dają pozycję uprzywilejowaną pozycje jednemu z rodziców, jeśli po rozpadzie ich związku zamieszkają osobno, w mojej ocenie w tej sytuacji, stwarzają warunki sprzyjające występowaniu alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów [5, 7, 25, 30, 31].

Uważam także, że ignorowanie problemu alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów niesie nie tylko negatywne skutki dla dzieci, ich rodziców, dziadków ale także dla społeczeństwa i bezpieczeństwa państwa, wpływa na obniżenie się zaufania do prawa, demoralizację nieletnich, pogorszenie się wizerunku sędziów, kuratorów sądowych, psychologów etc [5, 7].

Problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica


Badania wskazują również na występowanie problemów u dzieci wychowujących się bez taty lub mamy nawet w sytuacji gdy nie występuje alienacja rodzicielska [5, 26, 27, 28].

Małgorzata Kowanetz z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna w publikacji "Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych" ("Nowiny psychologiczne" nr 4 z 1999 roku) na podstawie przeprowadzonych badań wskazuje, że zarówno u dzieci, jak i u rodziców z rodzin rozbitych występują zaburzenia emocjonalne. Dominujące zaburzenia u dzieci to lęk, agresja, zahamowanie, zaburzenia zachowania oraz symptomy depresji [26].

W publikacji Ronalda R. Rohnera oraz Roberta Veneziano, zamieszczonej w nr 5 z 2001 roku "Review of General Psychology", przygotowaną w oparciu o 100 badań przeprowadzonych w latach 1941-2001 możemy znaleźć informacje o występowaniu takich zaburzeń u dzieci z ograniczonym dostępem do obecności i miłości ojca, jak. np. spadek empatii, wzrost przemocy, problemy z zachowaniem, zaburzenia psychiczne u synów, mniejsze kompetencje społeczne, słabsze wyniki w nauce i zaburzenia osobowości typu borderline u dziewczynek oraz większe ryzyko depresji i uzależnienia od narkotyków u obojga płci [27].

Dr Alicja Czerederecka w swojej publicystyce zauważa, że gdy główna opieka nad dziećmi została przejęta przez ojca, zanim osiągnęły one wiek szkolny, pojawiają się u nich wahania samooceny, niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, niesamodzielność, nieadekwatność w rozwiązywaniu problemów, izolowanie się lub poszukiwanie wsparcia [28].

Można stwierdzić, że w związku z tym, że konstrukcja i funkcjonowanie prawa rodzinnego w praktyce przyczynia się do praktycznego oddzielania dziecka od jednego z rodziców, najczęściej od ojca, chociaż nie jest to regułą - obecnie mamy do czynienia z dyskryminacją dzieci wychowujących się w rozbitych rodzinach wobec dzieci wychowujących się w pełnych rodzinach, gdyż wychowywanie się bez taty lub mamy naraża je na znacznie częstsze występowanie problemów dotyczących zaburzeń psychiki, emocji, rozwoju i zachowania [5, 26, 27, 28, 29].

W celu rozwiązania problemu i zmiany szkodliwej sytuacji niezbędne jest podjęcie wielotorowych działań, w tym zmiana prawa rodzinnego w kierunku stosowania obligatoryjnej opieki naprzemiennej (wspólnej) we wszystkich obszarach, w których jest to możliwe wraz z wprowadzeniem adekwatnego wsparcia prawno - motywacyjno - terapeutycznego, adekwatnych programów edukacyjnych dla przyszłych rodziców, sędziów, biegłych i kuratorów sądowych, psychologów, mediatorów oraz nauczycieli, a także korekty programów szkolnych [5].


    Referat wygłoszony na posiedzeniu seminaryjnym przygotowanym przez Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP oraz Komisję Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica w Senacie RP - "Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców" w dniu 27.05.2014 roku.


Bibliografia


  1. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców. Senat RP VIII Kadencja 2014; (117): 5-7.
  2. Europejski Rok Kreatywności i Innowacji w Polsce - raport. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji 2010: 60.
  3. Europejski Rok Kreatywności i Innowacji w Polsce - raport. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji; 2010: 11-13.
  4. Wojewódka M. Alienacja rodzicielska w Polsce - przykłady i pytania (badania wstępne). Komitet Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica 2011
    https://sites.google.com/site/maciejwojewodka/home/alienacja-rodzicielska-w-polsce---przyklady-i-pytania-badania-wstepne
  5. Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska - problemy, porady, pomysły. Kraków: Maciej Wojewódka; 2014: 17-23.
  6. Darnall D. New Definition of Parental Alienation: What is the Difference Between Parental Alienation (PA) and Parental Alienation Syndrome (PAS) - Parental Alienation and Parental Alienation Syndrome Home Page 1997.
    http://www.parentalalienation.org/articles/parental-alienation-defined.html
  7. Niepublikowane badania własne autora - projekt Alienacja rodzicielska (PA) - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce.
  8. Darnall D. Three Types of Parental Alienators. Parental Alienation and Parental Alienation Syndrome Home Page 1997.
    http://www.parentalalienation.org/articles/types-alienators.html
  9. Reay K. M. Toxic Divorce: A Workbook for Alienated Parents. Kathlen M. Reay, Ph. D. 2011: 93?102.
  10. Kuraś H. Alienacja rodzicielska, a podejście terapeutyczno-prawne w kontekście rodzicielskich planów wychowawczych. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. - Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców Senat RP VIII Kadencja Warszawa 2014; 117: 9-10.
  11. Kozieł J. Alienacja rodzicielska i nieświadomość przemocy w zachowaniach rodziców, a opieka nad dzieckiem. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. - Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców Senat RP VIII Kadencja Warszawa 2014; 117: 9-10.
  12. Rybicki D. J. Parental Alienation And Enmeshment Issues In Child Custody Cases.
    http://www.fact.on.ca/Info/pas/rybick00.htm
  13. Kruk E. The Impact of Parental Alienation on Children. Psychology Today 2013 (April 25). http://www.psychologytoday.com/blog/co-parenting-after-divorce/201304/the-impact-parental-alienation-children
  14. Ustawa z dnia 29 lipca 205 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (art. 2), Dz. U. z 2005 r. Nr 180 poz. 1493 z późniejszymi zmianami.
  15. Czerederecka A. Syndrom oddzielenia drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność diagnozy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska. Nowiny Psychologiczne 2005; 3: 31?42.
  16. Strona internetowa Dzielny Tata walczymy o nasze dzieci 2014.
    http://dt.inkomp.com/
  17. Strona internetowa Walka ojca o dziecko. Forumprawne.org 2014
    http://forumprawne.org/prawo-cywilne/516816-walka-ojca-o-dziecko.html
  18. Ustawa z dn. 25.02.1964 - kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz. U. 1964 nr 9 poz. 59 z późn. zmianami: art. 92 ? 112
  19. Konwencja o Prawach Dziecka. Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526: art. 3.
  20. Konopka A., Samochowiec J. Zespół alienacji rodzicielskiej - co powinien wiedzieć specjalista. Psychiatria 2009; 6 (3): 103?109
  21. Gardner R. Recent Trends in Divorce and Custody Litigation. Academy Forum 1985; 29 (2): 3-7.
    http://www.fact.on.ca/Info/pas/gardnr85.htm
  22. Ackerman M. J. "Podstawy psychologii sądowej", Gdańk GWP, 2005
  23. Reay K. M. Toxic Divorce: A Workbook for Alienated Parents, Kathlen M. Reay, Ph. D. 2011: 107?118.
  24. Jaraczewski M. Świadectwo ojca - alienacja rodzicielska w dzieciństwie, a następstwa w życiu dorosłym. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. - Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców Senat RP, VIII Kadencja 2014; 117:. 10-13.
  25. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r, - Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców. Senat RP VIII Kadencja 2014; 117: 16-25.
  26. Kowanetz M. Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych, Nowiny Psychologiczne 1999; 4: 15?21.
  27. Rohner R. P., Veneziano R. A The Importance of Father?s Love; History and Contemporary Evidence, Review of General Psychology 2001; 5(4): 382-405.
  28. Czerederecka A. Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece. Dziecko krzywdzone 2008; 25 (4): 15-34
  29. Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (nr 148) Komisji Polityki społecznej i Rodziny z dnia 12 grudnia 2013 r., Kancelaria Sejmu Biuro Komisji Sejmowych Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII Kadencja 2013; 141: 9-11.
  30. Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (nr 148) Komisji Polityki społecznej i Rodzin z dnia 12 grudnia 2013 r., Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII Kadencja 2014; 141: 13-35.
  31. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296, z późn. zmianami.
  32. Namysłowska I., Heitzman J. Siewierska A. Zespół Gardnera - zespół oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS). Rozpoznanie czy rzeczywistość rodzinna? Psychiatria Polska 2009; XLIII (1): 5-17.



Opublikowano: 2015-04-26



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy