Artykuł

Paulina Dobrzańska

Paulina Dobrzańska

Agresja dziecięca - reakcja na frustrację, nawyk, nabyty popęd czy instynkt?


Agresja towarzyszy ludziom od zawsze. Jest to jedna z form wyrażania swojego stanu emocjonalnego, poprzedzona frustracją. U osób w każdym wieku pojawia się tendencja do agresywnego zachowania. Jednak w pewnym okresie życia nasilenie tej tendencji jest większe, a w innym mniejsze..

Agresja pojawia się już w dzieciństwie. Dzieci, podobnie jak dorośli reagują agresją na zgromadzoną wewnątrz frustrację. Zwłaszcza wtedy, kiedy nie wiedzą jak inaczej poradzić sobie z nagromadzonym napięciem. Agresywne reakcje występują częściej u dzieci młodszych. Z badań przeprowadzonych przez G. Rudkowską [1] wynika, iż 54% dzieci w wieku 5-7 lat reaguje agresją. Dzieci starsze, najprawdopodobniej w wyniku większego doświadczenia wydają się być lepiej przygotowane do reagowania na niepowodzenia w sposób nieagresywny.

Równie ważną zmienną, poza wiekiem dziecka jest płeć. Z tych samych badań wynika, iż wpływa ona na liczbę zachowań agresywnych. Częściej takie zachowania deklarują chłopcy. Mniejsza liczba zachowań agresywnych u dziewczynek wynika z lepszej umiejętności rozwiązywania konfliktów bądź całkowitej z nich rezygnacji. Zarówno w sytuacjach szkolnych, jak i przedszkolnych chłopcy cechują się wyższym poziomem agresji od dziewczynek.

Różnice związane z płcią wynikają najprawdopodobniej z większego przyzwolenia na agresję chłopięcą, aniżeli dziewczęcą. W wielu sytuacjach społecznych wybacza się chłopcom te przewinienia, za które dziewczynki zostałyby ukarane. Często usprawiedliwia się to przekonaniem ?bo chłopcy już tacy są? oraz ?dziewczynkom nie wypada zachowywać się w ten sposób?. Ponadto chłopcy preferują bardziej brutalne bajki oraz gry komputerowe. Nauczyciele, rodzice oraz pozostała część społeczeństwa mająca znaczenie w procesie socjalizacji dzieci w pewnym nieświadomym sensie akceptują owe różnice w preferencjach i zezwalają na agresją chłopców, a jednocześnie agresja dziewczynek wzbudza w nich większe zdziwienie, niechęć i odrazę.

Znaczenie w kwestii zachowań agresywnych ma także poziom inteligencji. Wyższy poziom inteligencji dziewczynek sprzyja reagowaniu w sposób nieagresywny. Wynika z tego, że uczniowie mniej zdolni i mniej inteligentni posiadają większe predyspozycje do reagowania w sposób agresywny. Nie znają bowiem innych możliwości rozwiązania konfliktu niż stosowanie przemocy.

Z badań przeprowadzonych kwestionariuszem postaw rodzicielskich M. Ziemskiej [2] wynika, że znaczenie ma także poziom wykształcenia rodziców. Im jest on wyższy tym mniejszy dystans emocjonalny z dzieckiem. Ponadto wraz z wiekiem matki wzrasta koncentracja na dziecku. Uzyskane dane pozwalają na stwierdzenie, że wpływ postaw rodzicielskich zależny jest od płci oraz wieku dziecka. Dla chłopców szczególnie niekorzystna jest nieporadność ich ojców. U chłopców pochodzących z takich rodzin zachowania agresywne występują częściej. Nieumiejętność radzenia sobie z dzieckiem, brak konsekwencji w wychowaniu oraz uleganie jego zachciankom sprzyja występowaniu agresji.

Podobne zależności występują u rodzin, w których matki są rodzicami dominującymi. Taka sytuacja daje możliwość utrwalenia się negatywnych sposobów w reagowania na bodźce, zwłaszcza u chłopców. Reakcjom agresywnym dziewczynek sprzyja natomiast bezradność wychowawcza ich matek. Matki, które cechuje dystans emocjonalny wobec dziecka są źródłem negatywnych utrwaleń.

Dzieci nadmiernie agresywne pochodzą zazwyczaj z rodzin, w których panuje nieprawidłowa atmosfera. Występują tam zaburzone relacje interpersonalne, a także zjawiska o charakterze patologii, w tym alkoholizm. Dzieci, jako świadkowie awantur rodzinnych, kłótni i przemocy utrwalają nieprawidłowe zachowania. Z badań wynika, że rodzice dzieci agresywnych przejawiali nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak chłód uczuciowy czy nadmierne wymagania. Nie zaspakajali natomiast bardzo ważnych potrzeb dziecka takich jak afiliacja czy miłość. Ponadto postawa nadmiernie chroniąca, związana z nadmiernym obdarowywaniem nagrodami, spełnianiem wszelkich zachcianek dziecka, brakiem wymagań sprzyja kształtowaniu się i wyrażaniu agresji. Co ciekawe w grupie dzieci agresywnych występuje duży odsetek dzieci nadpobudliwych ruchowo oraz z zaburzeniami osobowości, co sprzyja agresywnemu zachowywaniu się.

Dziecko agresywne to takie, którego część potrzeb nie została zaspokojona. Poza potrzebą miłości i afiliacji ze strony rodziców, do najczęściej niezaspokojonych, a jednocześnie mających największe znaczenie dla pojawienia się zachowań agresywnych potrzeb należą: potrzeba uznania, sukcesu i akceptacja grupy rówieśniczej. Ponadto zachowaniom agresywnym sprzyja pełnienie roli przywódczej w grupie. Wynika z tego, że dzieci posiadające nadmierną władzę albo zupełnie nie mające władzy, dzieci odsunięte od grupy rówieśniczej i nie biorące udziału w aktywnościach grupowych mają większe tendencje do zachowywania się w agresywny sposób.

Można więc uogólnić, że uczeń agresywny to najczęściej chłopiec w młodszym wieku szkolnym lub w wieku przedszkolnym, o obniżonych możliwościach intelektualnych, cechujący się nadpobudliwością ruchową, którego potrzeby miłości, szacunku, uznania, pełnienia cenionej roli w grupie, akceptacji itp. nie zostały prawidłowo zaspokojone. Rodzice takiego chłopca charakteryzują się, bądź nadmierną opiekuńczością, bądź zupełnym chłodem emocjonalnym. Nie skupiają na nim uwagi lub też robią to w sposób nieprawidłowy. Są nadmiernie wymagający lub nadmiernie pobłażliwi. Stosują kary emocjonalne, często się awanturują, prowadzą kłótnie lub zbyt często nagradzają dziecko, kształcąc w nim postawę nadmiernej pewności siebie. Rodzice dzieci u których występuje agresja są często osobami bezradnymi, niekonsekwentnymi, nie mającymi wiedzy jak prawidłowo wychowywać dziecko. Agresja wychowanka może więc być w znacznej mierze ich winą.

Dziecko agresywne jest bardzo często nielubiane przez grupę rówieśniczą. Nawet jako przywódca nie stanowi ono ulubionego członka klasy, grupy przedszkolnej. Inne dzieci obawiają się takiego ucznia, albo spełniając jego polecenia, albo izolując się od niego całkowicie, nie wchodząc w jakiekolwiek interakcje. To w dużym stopniu pogłębia agresywność dziecka. Ważne jest więc, aby odpowiednio wcześnie podjąć konstruktywne kroki przeciwdziałania agresji. Zadanie to należy zarówno do rodziców, jak i nauczycieli oraz całej reszty otoczenia przebywającego na co dzień z dzieckiem.

Dzieci i młodzież doświadczający agresji traktują ją jako normalne zjawisko, niezbędne do życia w rodzinie i społeczeństwie. Stosują agresję w celu rozwiązywania problemów lub konfliktów z rówieśnikami, rodzeństwem, rodziną. Takie dzieci czują się winne konfliktów i niezgody panującej w domu, wstydzą się agresji członków rodziny, izolują się od rówieśników. W relacjach z innymi dziećmi są nieufne, podejrzliwe, mają trudności z zachowaniem dystansu wobec innych osób. Ich zachowanie cechuje nadmierna pobudliwość. Są też bardzo impulsywne, niecierpliwe w działaniu. Charakteryzuje je duża zmienność nastrojów, nie potrafią rozpoznawać ani nazywać własnych uczuć. Częściej od rówieśników stają się ofiarami różnych form przemocy i agresji. Mają tendencję do powtarzania swoich negatywnych doświadczeń przeżytych we własnych rodzinach. W życiu dorosłym stosują agresję jako naturalny sposób rozwiązywania konfliktów w wychowaniu swoich dzieci. Takie ujęcie agresji określa ją jako wynik zachowania wyuczonego, wynikającego z doświadczeń z dzieciństwa.

Agresja jako wynik frustracji lub zachowanie wyuczone to tylko dwie z czterech teorii dotyczących jej pochodzenia. Obok bowiem takiego ujęcia, interpretuje się również agresję jako instynkt bądź nabyty popęd.

Przedstawiciele teorii ujmującej agresję jako instynkt uważają, że jest ona elementem życia człowieka potrzebnym mu do życia i wynika z ewolucji. Agresja napędza działanie człowieka i jest niezbędna dla przetrwania gatunku. Człowiek rodzi się z określonym zasobem tendencji do zachowania agresywnego po to aby mógł przetrwać we świecie. W czasach, kiedy zdobywanie pożywienia wiązało się z koniecznością przeprowadzenia fizycznej walki, bądź z agresywnymi zwierzętami, bądź z przedstawicielami innych plemion, agresja była niezbędnym elementem codziennego funkcjonowania. Dziś jest podobnie. Jednak to inne formy agresji pozwalają nam przetrwać w otaczającym świecie.

Instynktowa teoria agresji wiąże się z poglądami Zygmunta Freuda, którego zdaniem człowiek rodzi się z instynktem życia i śmierci. Freud uważał, że pierwotnie człowiek nastawiony jest agresywnie do samego siebie, co wynika z instynktu śmierci. Ale z uwagi, że towarzyszy mu też instynkt życia przekierowuje agresję na inne osoby. Jedynie strach przed karą ogranicza go przed stosowaniem agresji. I te właśnie metody powinny być ? zdaniem Freuda ? stosowane już od najmłodszych lat w procesie wychowania. W wyniku takiego postępowania agresja człowieka przyjmuje inne, nieszkodliwe społecznie postaci (np. rywalizacja, twórcze działanie).

Podejście instynktowe przedstawia agresję jako zjawisko wrodzone, ale podatne na wpływy otoczenia (przede wszystkim środowiska rodzinnego). Niektórzy badacze są zdania, że agresja jest motorem ewolucji. A z drugiej strony sama owej ewolucji podlega. Agresja wewnątrzgatunkowa jest koniecznym elementem ludzkiego funkcjonowania. Nie znaczy to jednak, że wzajemne mordowanie się ludzi to coś normalnego i nieuniknionego. To raczej przejaw patologii. W postulowanym ujęciu agresja przejawiana jest przez inne formy działania, chociażby przez dyskusję. Prawidłowo funkcjonujący ludzie kierują przeciw sobie jedynie nieszkodliwe formy agresji. Zgodnie z omawianą teorią agresji nie jest ona uznawana za coś wyłącznie szkodliwego. Agresja może mieć dopuszczalny i akceptowany charakter. I wówczas służy pozytywnej zmianie.

Ostatnia teoria na temat agresji interpretująca ją jako nabyty popęd podkreśla rolę gniewu w istocie tego zjawiska. Takie formy agresji jak szarpanie, bicie, popychanie się, drapanie są wyuczonymi przejawami popędu człowieka. Są to nabyte formy reagowania na określone sytuacje. Teoria ta zakłada, że gniew jest wyuczony. Jeżeli więc gniew wystąpi w następstwie neutralnego bodźca, to bodziec ten w przyszłości może być stałym źródłem gniewu, w konsekwencji czego wskutek wystąpienia tego bodźca, jednostka będzie zachowywała się agresywnie. W związku z tym agresja występuje najczęściej u tych osób, u których stanowi wyuczoną reakcję na gniew. Jeżeli dziecko nauczy się reagować na gniew agresją, takie działanie może stanowić jedyną nabytą przez niego reakcję na występowanie określonego bodźca.

Przytoczone wyżej koncepcje agresji nie są jednolite i niepodważalne. Każda z nich cechuje się jakąś niejasnością. Trudno określić, która jest bliższa prawdy i czy wzajemnie się wykluczają. Warto jednak zapoznać się z podstawowymi przyczynami występowania agresji u dzieci i teoriami psychologicznymi określającymi jej genezę i charakter. Taka wiedza może przyczynić się do zmniejszenia tendencji do agresywnego zachowania u dzieci, będącego wynikiem nieprawidłowej socjalizacji i negatywnych doświadczeń z dzieciństwa.


    Autorka jest pedagogiem specjalnym, absolwentką Uniwersytetu Gdańskiego, animatorem społecznym, felietonistką, publicystką, pasjonatką psychoanalizy.



Opublikowano: 2016-11-12



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu